Były takie czasy, kiedy to podmioty publiczne i przedsiębiorcy stosowali płatności bezgotówkowe jako uzupełnienie płatności gotówkowych. Potem przyszedł etap, kiedy to płatności bezgotówkowe stały się równorzędne płatnościom gotówkowym i w końcu od kilku lat dominują płatności bezgotówkowe. W badaniu zwyczajów płatniczych Polaków stwierdzono, że udział płatności bezgotówkowych w liczbie transakcji zrealizowanych w 2022 r. osiągnął historycznie najwyższy poziom – 62%. W trakcie badania uczestnicy wykorzystywali: karty płatnicze (46%), gotówkę (38%), mobilne płatności zbliżeniowe wykonane telefonem z zastosowaniem technologii NFC (10%), system BLIK (1%), przelew (1%) oraz inne aplikacje (3%), więcej zob. Ocena funkcjonowania polskiego systemu płatniczego w I półroczu 2023 r., Narodowy Bank Polski. Departament Systemu Płatniczego, Warszawa 2023 r., s. 95 i n.
Dlaczego nie jest łatwo zrezygnować z gotówki?
Obecnie jednak coraz częściej podmioty publiczne i przedsiębiorcy rozważają możliwość rezygnacji z gotówki. Nie jest to jednak proste, a w wielu przypadkach, szczególnie dla podmiotów publicznych, po prostu niemożliwe. Problemem są nie tylko przepisy prawa, które zostały wprowadzone w celu „wymuszenia” transakcji gotówkowych (zob. art. 59ea ustawy o usługach płatniczych) ale przede wszystkim o charakter prawny banknotów i monet, które są prawnym środkiem płatniczym. Gotówce przypisuje się moc umarzania zobowiązań a wierzycielowi obowiązek przyjmowania banknotów i monet od dłużnika w celu wykonania zobowiązania. Dodatkowo należy rozróżnić zobowiązania o charakterze cywilnoprawnym od publicznoprawnych, dotyczących zapłaty podatku lub opłaty publicznoprawnej. W przypadku zobowiązań publicznoprawnych, co naturalne, kwestia rezygnacji z gotówki jest zdecydowanie bardziej kontrowersyjna.
Obowiązek bezgotówkowej zapłaty podatku
Obowiązek bezgotówkowej zapłaty podatku został wprowadzony przez ustawodawcę wyjątkowo, dla określonych podatników (np. art. 61 § 1 Ordynacji podatkowej. dotyczy podatników prowadzących działalność gospodarczą) lub w ściśle określonych sytuacjach (np. w art. 61b Ordynacji podatkowej chodzi o wpłaty podatków, opłat oraz niepodatkowych należności budżetowych na mikrorachunek podatkowy). Są to jednakże wyjątki od generalnej zasady obowiązku przyjmowania przez wierzyciela, w szczególności publicznoprawnego, prawnego środka płatniczego (czyli gotówki) w wykonaniu zobowiązania. W przypadku gdy osoba fizyczna lub mikroprzedsiębiorca wbrew obowiązkowi wynikającemu z ordynacji podatkowej uiści podatek w postaci gotówkowej, nie ma właściwie argumentów przemawiających za tym, że w ten sposób nie wykonał skutecznie zobowiązania podatkowego.
Możliwość bezgotówkowego uiszczania opłat publicznoprawnych
Według art. 61a § 1 Ordynacji podatkowej, odpowiednio stosowanego na podstawie art. 67 ust. 1 ustawy o finansach publicznych., rada gminy, rada powiatu oraz sejmik województwa mogą, w drodze uchwały, dopuścić zapłatę opłaty publicznoprawnej, za pomocą innego instrumentu płatniczego, w tym instrumentu płatniczego, na którym przechowywany jest pieniądz elektroniczny. Należy przyjąć, że ustawodawcy chodzi tu o instrument płatniczy zdefiniowany w art. 2 pkt 10 ustawy o usługach płatniczych., czyli o zindywidualizowane urządzenie lub uzgodniony przez użytkownika i dostawcę zindywidualizowany zbiór procedur, służących do inicjowania zlecenia płatniczego (jest to przede wszystkim karta płatnicza, ale może być to także np. telefon komórkowy z zainstalowaną aplikacją, login i hasło do bankowości internetowej). Regulacja art. 61a § 1 Ordynacji podatkowej ma na celu poszerzenie sposobów płatności podatków, a także przy odpowiednim stosowaniu, poszerzenie sposobów płatności opłat oraz niepodatkowych należności budżetowych stanowiących dochody budżetu gminy, powiatu lub województwa. Regulacja ta nie wyłącza wynikającego z odpowiednio stosowanego art. 59 § 1 pkt 1 oraz art. 60 § 1 pkt 1 Ordynacji podatkowej sposobu wygaśnięcia zobowiązania publicznoprawnego do zapłaty opłaty polegającego na zapłacie gotówką.
Zakaz wyłączenia płatności gotówkowych przez przedsiębiorcę przewidziany przez art. 59ea ustawy o usługach płatniczych
Według art. 59ea ust. 1 ustawy o usługach płatniczych akceptant nie może uzależniać zawarcia z konsumentem umowy o świadczenie usługi lub umowy sprzedaży towaru od dokonania zapłaty w formie bezgotówkowej ani odmówić przyjęcia zapłaty od konsumenta znakami pieniężnymi emitowanymi przez NBP. Sytuacje, kiedy nie stosuje się tego przepisu wskazano w art. 59ea ust. 2 ustawy o usługach płatniczych. Chodzi tu o takie sytuacje jak:
– prowadzenie działalności w Internecie,
– w miejscu prowadzenia działalności nie jest obecny personel przedsiębiorcy,
– usługa jest świadczona lub towar jest sprzedawany w trakcie imprezy masowej w rozumieniu art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 20 marca 2009 r. o bezpieczeństwie imprez, jeżeli zamieszczono stosowną informację w regulaminie tej imprezy,
– jest dokonywana jednorazowa transakcja, bez względu na liczbę wynikających z niej płatności, której wartość jest równa przeciętnemu wynagrodzeniu w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat nagród z zysku w trzecim kwartale roku poprzedniego, ogłaszanemu przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, albo większa od niego.
Dodatkowo, art. 59ea ust. 3 ustawy o usługach płatniczych zawiera zakaz nakładania i pobierania przez akceptanta opłat z tytułu przyjmowania zapłaty znakami pieniężnymi emitowanymi przez NBP a także zakaz różnicowania przez akceptanta cen w zależności od formy zapłaty.
Przede wszystkim należy podkreślić, że regulacja art. 59ea ustawy o usługach płatniczych ma zastosowanie do umów cywilnoprawnych i tym samym nie ma zastosowania do zobowiązań publicznoprawnych. Jak słusznie wskazuje się w literaturze przepis art. 59ea ust. 1 ustawy o usługach płatniczych dotyczy sytuacji, w których przedsiębiorcy, w wyniku działań faktycznych, uniemożliwiają dokonanie płatności gotówkowej. W przepisie tym chodzi zatem o zakazanie takiej organizacji sprzedaży towarów lub kontraktowania usług, w ramach którego faktycznie uniemożliwia się dokonywanie zapłaty gotówką. Jednakże zakaz ten jest kontrowersyjny z perspektywy wspomnianych wyżej konsekwencji kwalifikowania gotówki jako prawnego środka płatniczego.